Skiednis fan 'e gemeente
Oarsprong fan 'e namme fan 'e gemeente
De gemeentenamme Tytsjerksteradiel is ôflaat fan 'e doarpsnamme Tytsjerk. Yn 1392 waard dit doarp Thiatzercka neamd, in persoansnamme, mooglik neamd nei in beskate Tiete. Tytsjerk = Tiete's tsjerke. De namme fan 'e gemeente ûntstie yn 'e Midsiuwen, doe't der grietenijen (distrikten) wiene ynstee fan gemeenten.
Wêrom't Tytsjerk keazen is om de grietenij syn namme te jaan is ûnwis. Miskien leit it belang fan it doarp yn syn lokaasje op it mêd fan wetterbehear. De grietenijen, oprjochte tusken 1100 en 1300, wiene in feriening fan doarpen dy't organisearre wiene yn wetterskippen. It ûntwetterjen fan de fruchtbere feanfjilden waard wierskynlik yndividueel troch de doarpen dien. De ôfwettering fan oerstallich wetter moast lykwols kollektyf beheard wurde. Foar ús grietenij gie dit om it ôffieren fan wetter út it leechlizzende eastlike diel fia de leechlizzende westlike lannen nei de Middelsee, en Tytsjerk lei strategysk yn dit gebiet.
Ferheging
Yn it klaai- en feangebiet leit de boaiem fan Tytsjerksteradiel ûnder NAP (Noard-Amsterdamske Ordnance Datum). Benammen it westlike diel fan 'e gemeente is leechlizzend, mei útsûndering fan Trynwâlden en Ryptsjerk. Troch dizze leechlizzende lizzing hienen minsken hjir eartiids muoite mei it wetter.
Tidens de oerstreaming fan febrewaris 1825 drongen sâlt wetter yn dizze gemeente oant it doarp Earnewâld troch. Op 8 febrewaris wie it wetter sa heech kommen dat it 130 sm boppe it flakke lân stie. It oerstreamde binnenwetter hie him ek troch de doarpen Suwâld, Garyp en Sumar twongen en de Ryksstrjittewei berikt. De lannen ûnder Wyns waarden ek oerstreamd. De sângrûnen binne folle heger, wêrby't de grûn hjir op guon plakken 3 oant 3,5 meter boppe NAP komt. Op it hegere grûn binne hagen te finen.
Alde bewenning
Tytsjerksteradiel hat in âlde skiednis fan bewenning. Undersyk hat in soad oan it ljocht brocht oer de bewenning sûnt de lêste iistiid. Ferskate archeologyske ûntdekkingen binne dien by Burgumer Mar dy't wize op tige âlde bewenning út de stientiid.
Stiennen artefakten fan rindierjagers binne fûn. De folgjende bewenners wiene jager-samlers út 'e Midsieuwen. Dizze minsken jeagen op reeën en wylde bargen. Se fisken ek en sammelen fruchten en knollen.
Folle letter libben minsken fan turfkapjen, fiskerij, lânbou (net allinnich feehâlderij, mar ek akkerbou) en jacht. It dûknet, de sei en de jachthoarn yn it wapen fan Tytsjerksteradiel wize hjirnei.
Histoaryske lokaasje
Oer de iere skiednis fan Tytsjerksteradiel is net folle bekend. Tytsjerksteradiel wie ien fan de alve "grietenijen" (gemeentebestjoeren) fan it âlde rjochtsgebiet Oostergo. Yn de midsiuwen foarme ús gemeente, dy’t ek Smellingerlân fertsjintwurdige, Leppa mei Ljouwerteradiel en Idaarderadiel.
Dizze feriening tsjinne foaral de wetterbehearbelangen fan har leden. In bekend gefal yn ús gemeente wie de belutsenens fan 'e Leppa by de sluis yn 'e Lioedmersdam, letter bekend as de Burgumerdaam.
Yn 'e Midsiuwen bestie Friesland út Oostergo, Westergo, en Zevenwouden. Tytsjerksteradiel lei yn Oostergo, dat út trije distrikten bestie. De kearn fan Oostergo waard de Winninghe neamd (besteande út de twa distrikten, de saneamde "noardlike njoggen" en de "Leppa"), en ús gemeente lei yn 'e midden fan dit distrikt. It doarp Wyns soe syn namme jûn hawwe oan de hiele kearn fan Oostergo, de Winninghe. Yn Wyns kamen de mienskiplike rjochters as heechste ynstânsje byinoar. Dit wie it heechste gerjochtshof, dêr't yn bepaalde gefallen berop behannele waard. Wêrom hie sa'n lyts doarp it heechste gerjochtshof yn 'e Winninghe? Dat kaam wierskynlik troch de tagonklikens: it lei relatyf sintraal en relatyf maklik te berikken fia de rivier de Dokkum.
Kleasters
Yn 'e 12e iuw stiften de Reguliere Kanunniken it Berchkleaster (of Barraklooster) yn Burgum oan 'e Kloosterlaan. Dit kleaster wie wijd oan Sint Nikolaas. Stifte yn 'e 12e iuw spile it in wichtige rol yn 'e turfwinning yn 'e gemeente Tytsjerksteradiel.
De oare twa kleasters dy't ús mienskip kend hat, wiene frouljuskloosters en leine yn Bartlehiem (Betlehem) ûnder Aldtsjerk en Sigerswâld (Sinaiklooster) ûnder Garyp.
De gerjochtsdeurwaarder
Foar de ynfiering fan 'e Gemeentewet yn 1851 hie ús gemeente gjin boargemaster, mar in boargemaster (grietman). De boargemasters waarden keazen of beneamd yn beurt troch gearwurking fan 'e steedhâlder en it Provinsjaal Bestjoer fan Fryslân.
In dokumint út 1242 wurdt foar it earst in Grietman neamd yn ús gemeente. Dit ferwiist nei de "groetman yn Ghetzerka", dat is Gytsjerk.
Lângebrûk
Yn 'e 19e iuw waard it measte lân brûkt foar lânbou, ynklusyf sawol greidlân as boulân. Nei 1875 naam de teelt fan ierappels, boekweit, haver en rogge skerp ôf. Greidlân naam it plak yn. Tsjin 1940 wiene de âlde heidelannen folslein weromwûn en omboud ta lânbougrûn.
Reorganisaasje
Foar de gemeentlike weryndieling fan 1984 wie it oerflak fan ús gemeente grutter as no. Troch ferskate grinsoanpassingen hat de gemeente de lângoeden Grutte Wielen en Lytse Wielen en in diel fan wat letter it nasjonaal park Alde Feanen wurde soe, ôfstien.
Friese gemeentenammen en plaknammen
By riedsbeslút fan 23 oktober 1986 waard it gebrûk fan 'e Friese namme fan 'e gemeente Tytsjerksteradiel en de Friese plaknammen offisjeel fêststeld. De Friese nammen waarden fan doe ôf de offisjele nammen.
As reaksje op soargen fan 'e ynwenners fan 'e gemeente waard op 18 juny 1987 in wizige riedsbeslút oannaam. De grutste feroaring yn dit foarstel wie it opnimmen fan 'e Nederlânske doarpsnammen yn lytse letters op 'e doarpsbuorden. Oan 'e resolúsje fan oktober 1986 oangeande it gebrûk fan Friese nammen feroare der lykwols eins neat.