Keunst en Kultuer

Yn elts doarp yn de gemeente kinne jo of mear keunstwurken besjen. Foar mei it each op de Keunstwurken geane jo nei de webside fan Keunstwurk .

Tytsjerksteradiel is ien fan 'e grutste gemeenten yn Friesland. De gemeente hat in oerflak fan 16.100 hektare. It is ferskillend fan elkoar: fean, wetter, greiden en bosk. De gemeente hat twa spesjale natoergebieten:

• nasjonaal lânskip 'De Noardlike Wâlden';
• nasjonaal park 'De Alde Feanen'.

It nasjonale lânskip 'De Noardlike Wâlden' ûndersiket de spesifike aard fan it lânskip tusken de ferskate bisten fan it lânskip, natuerlike habitats (floara en fauna), reliëf (ynklusyf streamen en terpen), lângebrûk en gebouwen (as sights en forten). Meielkoar fertelle dy eleminten it ferhaal fan it Nederlânske lânskip. De status 'Nasjonaal Lânskip' betsjut dat de ekstra middels feroare wurde moatte en dat de ekstra finansjele middels fersoarge binne fia finansjele bystân om de waarnommen kwaliteiten fan 'e gebieten te behâlden en te fersterkjen. De kearnkwaliteiten fan 'e Noardlike Wâlden binnen:

• lytsskalich patroan fan lintûntwikkeling, houtwâlen (hege diken), elzesingels mei stedske oergongen nei elmen en klauwen dêrtusken (midden en healân) en pleatslike iesen (ies = hiele stik boulân nei doarp hinne);
• yn ferbân mei it opsetten fan in netwurk foar beboske wâlen en elzesingels;
• of fariaasje yn skaal en (efter) reliëf;
• útwreidzjende strips oan 'e kant fan (pleatslik en) reguliere blokplotting mei in trochcut lingte-breedteferdieling fan 1:4 oant 1:5;
• strukturele eleminten lykas beplantings, histoaryske eleminten (pingoruïnes, dobben), linttunen, diken en paden mei lean beplanting.

It Nasjonaal Park 'De Alde Feanen' leit yn it gebiet dêr't it ûnderhâlden is en de ûntwikkeling fan 'e natuerlike omjouwing oan 'e gong is. It Nasjonaal Park biedt mooglikheden foar natuerfiskjen, fiskjen en edukative aktiviteiten, lykas ek wyt skippen. Sjoch foar mear ynformaasje op 'e webside De Alde Feanen.nl .

Adam Aukes (Dam) Jaarsma 

(1914 - 1991) 

Adam Aukes Jaarsma dy't skriuwer is yn Fryske, dichter en samler fan folkferhalen. Jaarsma dy't de soan fan is yn feehâlder út Eastermar. Hy studearre wittenskip oan de Ryksuniversiteit Grins.

Fanwegen fan de Twadde Wrâldoarloch hawwe harren stúdzje krekt ôfmakke. Hy wie in weardefolle assistintpredikant en learaar fan Gods Shin yn Delfsyl, mar kaam al gau wer yn myn berteplak Eastermar (foto). Neist Frysk is in earme assistintpredikant en ûntwikkelt him as Frysk skriuwer en dichter. Yn 1954 skreau ik myn gedicht “Allinne” yn de Rely Jorritsmapriis, yn Fryske literatuerpriis, dat ik it wurdich tocht.

Yn 1989 waard de earmedalje fan de gemeente Tytsjerksteradiel útrikt. Syn bertehûs oan 'e EM Beimastrjitte wurdt nei him it Dam Jaarsmahûs neamd. Neist skriuwer en dichter dy't Jaarsma ek yn symler fan âlde folkfehalen. Myn opdracht is dy fan it yn 1998 oprjochte troch it “Meertens Instituut” oprjochte “Bureau Publike Studies van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen” (KNAW), wêryn bekend is dat it in fan is fan skriuwer Voskuil. Jaarsma hat de hân op 15.000 folksferhalen, dat is it grutste part fan de takomst binnen dizze omjouwing, de Fryske Wâlden.

Age Looxma Ypeij

(1833 - 1892)

De skiednis fan Age Looxma Ypeij begûn krekt yn 1833 troch syn berte, mar iuwen earder. Syn dûbele nammen, gearstald út de nammen fan har hûs en har mem, krekt sa't se yn 't algemien barde: Looxma en Ypeij.

Hy is in fan yn alliânsje tusken twa famyljes: de Looxma's en de Ypeij's, yn soan fan Nicolaas Ypeij en Baudina Looxma. Beide famyljes hearden ta de "grutte boargerij", dy't lid wiene fan 'e aadlike en patriottyske eallju fan myn eigen folk (dat is sawat 3% fan 'e befolking yn 't algemien). Om by saffier te kommen, moatte jo nei in lange greide gean en der yn in lange mars omhinne rinne. Se binne bliid, har famyljes binne gewoan sa.

Yn myn hert komme de twa famyljedrama's byinoar, se binne gek op 'e Looxma's en se binne fervente fans fan 'e Ypeij's. It wie de tiid dat Nicolaas Ypeijs Vijversburg kocht dy't krekt yn syn hûs ferhuze wie op in frij grut perseel. Nicolaas Ypeij makke - en jo binne net de fan fan jo skientme yn 1843 - it is in hûs en letter, net de foarm of oars, jo binne binnen. Hy profitearre fan 'e neistlizzende plakken of, yn ferskate stadia, wie it syn hûs en hy kocht ek hingjende pearels om it park te ferljochtsjen mei syn lânseigen styl.

Yn 1869 trouden Nicolaas en Baudina letter yn maaie harren leeftyd. Yn 1890 ferstjert Baudina en yn 1892 Age, dat is near troud en dus ik gjin bern hjir.

Yn syn testamint mei de wurden 'Ta oantinken oan myn mem' wurdt û.o. regelje dat de groep dy't foarme is yn de stifting 'Op Toutenburg' de opdracht krije mei it ûnderhâld fan it park en de filla en de kantoaren fan Tytsjerksteradiel. Boppedat moat de stifting bouwe yn in 'hûs mei tweintich keamers'. Dy keammerkes wienen bedoeld foar twa fan de meast behoeftige echtpearen fan it trio fan Tytsjerk, Ryptsjerk en Hurdegaryp. De huzen binnen de hjoeddei noch en steane op Swarteweisein derop plakke dêr't eartiids it slot fan Schenk fan Toutenburg stie. De porsleinsamler fan de famylje, de bestie fan 50.000 euro, in legaat wurdich oan de provinsje Fryslân en dy't nei it westen nei it Fries Museum reizget. Sûnt 2007 stiet de kolleksje yn museum Princessehof en Ljouwert.

Doutzen Kroes

(1985) 

Doutzen Kroes is in ynternasjonaal topmodel. Hy is hikke en tein yn Eastermar. De measte minsken wenje yn harren appartemint yn New York.

Wy kamen net ta rûzje, stjoerde yn pear fakânsjefoto's nei it modellenburo Paparazzi yn Amsterdam. Se woe graach wat oanbiede. It wie mear in soarch, want binnen 2 jier soene wy op itselde nivo wêze as topmodellen. Doutzen giet nei modeshows foar Versace, Dolce & Gabbana en Gucci en is it nije gesicht fan 'e parfumfan Calvin Klein.

Doutzen wûn yn 2009 de Lifetime Achievement Award yn Amsterdam. Omdat se op sa'n jonge leeftyd grut súkses berikt hat yn in modelkarriêre, is se grutsk om de priis wûn te hawwen. Ek is it wurdich om Miss Nederlân Posityf te wurden. Se moat dy titel sitearje op basis fan har positive útdrukking; se is nofteren, skiënd en in rolmodel foar jonge modellen. Yn novimber 2010 yntrodusearre Amsterdam DJ/rapper Sunnery James. Op 21 jannewaris 2011 har earste berntsje berne, in jonge, Phyllon Gorré.

Gerrit Hiemstra 

(1961)

Gerrit Hiemstra is in meteorolooch yn Nederlân by it NOS-nijs. Hiemstra studearre yn 1986 meteorology oan de Regionale Universiteit Wageningen.

Ik bin yn 1986 begûn mei myn stúdzje as meteorolooch by Meteo Consult. Yn 1995 hie hy in fan fan 'e operatyske meteorology-eftige tsjinst fan it KNMI op Schiphol. Yn 1996 begon hy by DLV Advysgroep yn Wageningen mei de ûntwikkeling fan meteorologyske advys- en adviseursaktiviteiten foar de maritime sektor, nammentlik DLV Meteo. Ein 2001 gongen dizze aktiviteiten troch yn it nije ûndernimmen WeerOnline.

Neist de watpresintasjes fan it NOS Journaal wurket Gerrit Hiemstra as meteorologykonsultant mei ferskate meteorologyprojekten en hy is entûsjast oer de meteorologylieten dy't jo by WeerOnline krigen hawwe.

Hendrik Bulthuis 

(1892 - 1948) 

Skearbaas en kapper dy't fan syn fak, mar syn hert dy faak by de wettersport. Dit binne myn idealen.

"Hindrik, der is in grutte boat op 'e Daam!" Yn 'e doar fan de kapperssaak yn jong. Skearbaas Hindrik Bulthuis nimt de kunde ynsjippe. Op skearen komme de lykwols gewoan. 

It is mooglik dat de jonge man in besnijing krijt, sadat hy of sy net út Burgumerdaam snien wurdt. "Earst woe de boat bewûnderje, it feit koe de klant helpe."

Dizze anekdoate wurdt ferteld oer Hindrik Bulthuis, skerbaas fan 'e Legewei yn Burgum. Skearbaas en kapper dy't fan syn fak, mar syn hert dy't faak by de wettersport. Dit binne myn idealen. Hjir binne wat fans dy't dreamden om mear minsken yn 'e posysje te setten om te ferdwalen yn wiet waar sport. Dy't der noch lang gewoan alle dagen is. Boatsjefolk dy't elitefolk binne. Bulthuis makke syn ideaal waans troch it ûntworpen fan yn boat, wêrfan ik tink dat de Lytse man teminsten ien jong famke en in lytse ko hat: de BM-er, naam de mar net, dêr soe er graach ite wolle. It is de muoite wurdich om gewoan it lytse boat te nimmen, der is gjin spoar fan minskeken, mar yn stabyl skipke kinne jo alle wyn krije en it is krekt om 'e hoeke. Dat wurdt bedoeld mei de grutte BM-er (16m2), dy't boud is yn 1922. Mei myn boat hjir in súkses wurde: hiel titen faker út de BM-er op de Fryske marren. By ien boat bleau it troch Bulthuis lykwols net. Ek ûntwurp en kocht de Lytse BM-er (12m2), al yn heelsdal yn skipke foar de Lytse man May yn smelle fair.

Yn 1942 kocht Bulthuis deselde boat: de “Bulthuisjol”, in fyftich meter lange boat mei in oerflak fan 10 m2. De trilogy dy't folget. Bulthuis, dy't syn aard en syn útfier brûkt om in bettere fan fan elkoar te wurden. Oktober oer de modellen dat der gjin soargen binne.

Klaas Koopmans, skilder

(1920 - 2005)

Klaas Koopmans wenne yn Fryslân as ien fan de meast orizjinele skilders fan syn generaasje. Hy is berne yn 1920 yn Bern en Garyp, om't dêr altyd fertrouwen is.

Nei de lege skoalle hat syn heit omlaat him ta hússkilder. Letter worth dêr selsstannich skilder yn it doarp. Tekeningen en skilderijen dy't fan syn bernejierren of syn grutte leafhawwerij.

Hy krige lessen fan Joop Kloek út Twizel en Herman Dijkstra út Grins, mar eins ûntwikkele hy himsels yn in folslein profesjonele styl. It Friese lân en de Minsken binne ek direkt belutsen by de derby en binne de wichtichste ûnderwerpen. Elkenien dy't bekend is om har yndividuele skilderijen en emosjonele tekeningen is in grutte fan fan har oare Pashinten en har psychiatryske huzen "Zuidlaren" en Frjentsjer. Klaas is net stoarn yn 'e Twadde Wrâldoarloch en wie in fan fan 'e Friese skildergroep "Yn 'e line".

Wurk fan Klaas Koopmans is û.o. te boeten mei in lyts groepke Galerie Koopmans en Earnewâld; Museum Smallingerland yn Drachten; Museum Belvédère en Oranjewâld by It Hearrenfean en Museum Dr. Guislain en Gent. Yn 2000 waard Klaas Koopmans beneamd ta “Ridder yn de Oarder fan de Nederlânske Liuw”.

Master de Vries 

(1854 - 1929)

Theodorus Marius Theresius van Welderen baron Rengers dy't in liberaal politikus en advokaat yn sosjaal elk is. Hy dy't nije kânsen biedt yn it lân. Ik befoarderje troch it ofstreaming fan it Fryske bosemwetter, it drchlizzing fan de Sudersee.

Der binne guon publikaasjes fan harren tige fûle aard. Rengers kinne in reis nei Nederlân meitsje yn in protte grutte reizen en nei Parys reizgje.
Yn 1895 koe ik wenne oan Heemstra State en Oentsjerk (foto).

Doch it mei Oentsjerk, jo krije it fan bijen en de besnijenis. It muoit him dat yn soad minsken harren jild rinteleas lizzen hienen. Mei dat Van Welderen de koöperaasje Foarskot- en Sparbank Trynwâlden stifte yn 1896. Dat kloppet, wa hat belangstelling foar de optocht fan de koöperaasje molkfabryk Trynwâlden en krityk. Te tellen as stimhawwend lid yn maaie, Pear Kij en opsetten dy troch syn arbeider by de stâl. Mei de herfoarme dûmny Evers worth as wurkferskaffing opsetten yn gemeentlik tsjerkhôf en yn skippefûns.

Yn België sille jo sjen dat it troch Flaaks yn Fryslân ferwurke wurdt foar in bettere ko. Sa is yn 1898 oprjochte yn de Flaaksfabryk yn Mûnein en letter yn Noardburgum. Sûnt 1920 wenje wy yn sod minsken yn it fabryk yn Nederlân, dat sûnt 1968 yn bedriuw west hat. Yn 1929 dy't it yn it fabryk yn Noardburgum betsjinnet. Mar yn dat jo namme is de gemeente fan it bedriuw. Yn 1939 moast it flakfabryk sluten wurde. Rengers moatte nei Heemstra State en nea wenne oan De Haach. Yn Leien hat gjin freonen by dy op de universiteit. Oan de oare kant is ien fan de fans te finen yn de Emmakaai en Ljouwert wenne. Flak nei de Twadde Wrâldoarloch is er dêr ferstoarn. By de Frouwepoartsbrêge en Ljouwert stiet yn boarstbyld fan Van Welderen, dat is it wurdich lykas Hildo Krop, dat is it stânbyld fan Piter Jelles Troelstra fan de Aldehou makke hoed. Efterop it boardstbyld steane de poëtrigels:

Yn neare tiden hawwe jo yn Fryslâns takomstleaud
Jo wisten jo wegen, mar jo kinne mei ús begjinne
En skoander is wat jo woenen
In duorsumer is as stien
Is dat yn folk jins namme earet
En dyn tankber bliuwt yn libben

Yn Oentsjerk stiet ek net yn plakette fan de baron op de gevel fan de tsjerke oan de Rengerswei. JP Wiersma skreau yn biografy fan Rengers. It Rengerspark en Ljouwert is net nei de baron neamd.

Theodorus van Welderen baron Rengers

(1867 - 1945)

Theodorus Marius Theresius van Welderen baron Rengers dy't in liberaal politikus en advokaat yn sosjaal elk is. Hy dy't nije kânsen biedt yn it lân. Ik befoarderje troch it ofstreaming fan it Fryske bosemwetter, it drchlizzing fan de Sudersee.

Der binne guon publikaasjes fan harren tige fûle aard. Rengers kinne in reis nei Nederlân meitsje yn in protte grutte reizen en nei Parys reizgje.
Yn 1895 koe ik wenne oan Heemstra State en Oentsjerk (foto).

Doch it mei Oentsjerk, jo krije it fan bijen en de besnijenis. It muoit him dat yn soad minsken harren jild rinteleas lizzen hienen. Mei dat Van Welderen de koöperaasje Foarskot- en Sparbank Trynwâlden stifte yn 1896. Dat kloppet, wa hat belangstelling foar de optocht fan de koöperaasje molkfabryk Trynwâlden en krityk. Te tellen as stimhawwend lid yn maaie, Pear Kij en opsetten dy troch syn arbeider by de stâl. Mei de herfoarme dûmny Evers worth as wurkferskaffing opsetten yn gemeentlik tsjerkhôf en yn skippefûns.

Yn België sille jo sjen dat it troch Flaaks yn Fryslân ferwurke wurdt foar in bettere ko. Sa is yn 1898 oprjochte yn de Flaaksfabryk yn Mûnein en letter yn Noardburgum. Sûnt 1920 wenje wy yn sod minsken yn it fabryk yn Nederlân, dat sûnt 1968 yn bedriuw west hat. Yn 1929 dy't it yn it fabryk yn Noardburgum betsjinnet. Mar yn dat jo namme is de gemeente fan it bedriuw. Yn 1939 moast it flakfabryk sluten wurde. Rengers moatte nei Heemstra State en nea wenne oan De Haach. Yn Leien hat gjin freonen by dy op de universiteit. Oan de oare kant is ien fan de fans te finen yn de Emmakaai en Ljouwert wenne. Flak nei de Twadde Wrâldoarloch is er dêr ferstoarn. By de Frouwepoartsbrêge en Ljouwert stiet yn boarstbyld fan Van Welderen, dat is it wurdich lykas Hildo Krop, dat is it stânbyld fan Piter Jelles Troelstra fan de Aldehou makke hoed. Efterop it boardstbyld steane de poëtrigels:

Yn neare tiden hawwe jo yn Fryslâns takomstleaud
Jo wisten jo wegen, mar jo kinne mei ús begjinne
En skoander is wat jo woenen
In duorsumer is as stien
Is dat yn folk jins namme earet
En dyn tankber bliuwt yn libben

Yn Oentsjerk stiet ek net yn plakette fan de baron op de gevel fan de tsjerke oan de Rengerswei. JP Wiersma skreau yn biografy fan Rengers. It Rengerspark en Ljouwert is net nei de baron neamd.

Tsjibbe Gearts van der Meulen

(1824-1906)

Tsjibbe Gearts van der Meulen, dy't yn de gemeente bekend is as Frysk skriuwer en dichter. Hy is mear as hûnderten lynn ferstoarn, mar synonym libbet noch yn Burgum, krekt om't er dêr neamd wurdt, de “Tsjibbe Geartsstrjitte”, mar ek troch ferhalen, dy’t him altyd leaf hie.

"In nuver man", dat is net wat te sizzen. Neist skriuwer en dichter, Tsjibbe Gearts is klokmakker, boekhanneler, postmeiwurker, printer, redakteur, bûtensteander en emigrante-agint west. Tsjibbe Gearts dy't in echte folksskriuwer is. Hy skreau skreau gedichten en farsen, foarstellingen, epigrammen, fersen, lieteboeken, oratoariumteksten en noch folle mear. Mei syn freon Waling Dykstra makke stekken foar de winterjûnen 1860-1862. Hy kin karakterisearre wurde as in romantikus, mar nayf, yn in boartlike geast. Syn stitches hungje oer it net grotesk en hy hee yn grutte eangst foar de adel. Hy wie frijtinker en hong oer nei de Ferljochting. Hy mocht genietsje fan de near-zige ortodoksy en de gekke. Yn 1878 waard it yn maaie 1878 publisearre yn it "Weekblad voor Tietjerksteradeel en omkriten", mei letters yn 'e "Bergumer Courant". Yn 1880 iepenen wy ús eigen drukkerij en ús pân oan 'e "Schoolstraat". Dy panne makket net mear út. Maart yn 1903 yn Tsjibbe Gearts syn earste artikel yn it nije bedriuw "De Motor" yn har panne oan 'e Lageweg 4. De "Bergumer Courant", dy't yn 1890 útkaam, waard de print en synonym wurdich fan Wigger Arnoldus van der Meulen dy't yn dit bedriuw skreau. Yn 1922 waard it oarspronklik neamd nei Lakerveld en ek mei Johannes D. Keuning út Leens, boekdrukker en hanneler. Sûnt 1938 yn 'e drukkerij en boekhannel fan 'e famylje Doevendans. Tsjibbe Gearts reizget graach nei de Feriene Steaten en hat dêr in prachtige fakânsje; hy stipe emigraasje ek.